بعد از فخار سجنان و النخیل والشرفیه والکسکسی: آیا تونس باز هم ثبت خط عربی در یونسکو را جشن خواهد گرفت؟

 نوشته: لیلی بورقعه

تا چند سال قبل، نامی از تونس در لیست میراث‌های غیر مادی جهانی دیده نمی‌شد و خوشبختانه، کانون ملی میراث این کشور با همکاری با همه طرف‌های ذی‌ربط در پی جبران این کاستی برآمد، لذا در سال ۲۰۱۸، نام فخار سجنان در لیست نمایندگی میراث فرهنگی غیرمادی انسانیت و در سال ۲۰۱۹، نام نخل خرما در این لیست به ثبت رسیدند. اما در سال ۲۰۲۰ تونس توانست دو عنصر را در یونسکو به ثبت برساند که عبارت است از: صید ماهی در منطقه الشرفیه واقع در جزایر قرقنه و سینی کسکسی. در سال ۲۰۲۱، آیا تونس موفق خواهد شد تا خط عربی را در این لیست وارد سازد؟

چند ماه قبل، به صورت رسمی، نسخه کاغذی پرونده خط عربی به منظور نامزد ساختن و ثبت آن در لیست میراث غیرمادی سازمان تربیتی، علوم و فرهنگ ملل متحد "‌یونسکو"‌ به این نهاد ارائه شد.

زیبایی حروف و عمق حضور آن

بدیهی است که به خط عربی به عنوان یکی از مهمترین ویژگی‌های فرهنگ عربی – اسلامی، اگر نگوئیم مهمترین آنها، نگریسته می‌شود چرا که در طول تاریخ طولانی خود، به عنوان بزرگترین حامل این فرهنگ شناخته می‌شود، امری که آن را قادر ساخت تا عناصر نمادین آن را به ثبت رسانده و فصول آن را در تاریخ بنگارد، ضمن اینکه امکان تواتر و نقل سینه به سینه آن را فراهم آورد و انتشار آن در پهنه جغرافیا و در تمدن‌ها را تسهیل کرد تا فضاهای گسترده‌ای از جهان را در نوردد و وارد تعامل با فرهنگ‌های دیگر شود.

همچنین، در لیست ملی میراث غیرمادی و تحت عنوان "هنرهای خط عربی: مهارت‌ها، دانش‌ها و اقدامات"‌، آمده است: «هنر خط، تنها آن ترکیب خطی‌ای نیست که شکل خاصی به کلمه می‌دهد، به طوری که به واسطه کارکرد فنی آن که همان کتابت است، بروز کند و بیانگر آنچه در فکر می‌گذرد و ابزار رساندن آن به مخاطب باشد، بلکه هنر خط در اصل یک فرهنگ کامل دارای ابعاد هنری و دانشی و اجتماعی و نمادین است و در نتیجه، به عنصر مرکبی مربوط می‌گردد که در آن، عنصر کارکردی با عنصر نمادین، به گونه‌ای در آن با یکدیگر گره می‌خورند که مخاطب را به آن جوهر غنا و تنوع و امتداد درونی‌اش متوجه می‌سازد.

به گفته کارشناسان کانون ملی میراث، عنصر خط عربی از دو سطح تشکیل می‌گردد: سطحی ظاهر و ملموس که در بردارنده برخی از کارکردها، فنون و مهارت‌های مستقیم قابل ملاحظه است و سطحی پنهان که خود را به معنای آشکار و شفاف ظاهر نمی‌سازد، اما مجموعه‌ای از دانش‌ها و چشم‌اندازها و نمادهای ثانوی را در عمق نهاد بکار برندگان و حاملان آن می‌بینیم. با توجه به تفاوت حامل‌های خط اعم از کاغذ، چوب، گل پخته یا سنگ و فلز و پارچه، عناصر مادی و غیرمادی خط عربی با اختلاف نیز متعدد... و کارکردهای آن، اعم از هنری، تخصصی یا مذهب متنوع می‌گردد.   

هنرهای خط عربی بین مقاومت تهدید جهانی شدن

با توجه به اینکه خط عربی از جمله عناصر اصلی مشخص کننده هویت تونسی و عربی است، کارشناسان کانون ملی میراث این کشور از محدود ساختن بعد هنری و زیبایی شناسی این عنصر غنی فرهنگی و تبدیل کردن آن به یک موجود مجازی ابراز نگرانی کردند، چرا که خط یک کارکرد سرشار از زندگی است، ضمن اینکه جهانی سازی، به منزله تهدید تنوع زبانی انسانیت و همه هنرها و مهارت‌ها و سبک‌های فرهنگی‌ای است که بدان مربوط می‌شود.

«تونس، یک کشور آزاد و مستقل و برخوردار از حق حاکمیت است. دین آن اسلام و زبانش عربی و نظامش جمهوری است». فصل نخست از قانون اساسی تونس به این امر تصریح دارد که زبان عربی، تنها زبان رسمی کشور تونس است و در فصل ۳۹ نیز آمده است که این کشور «برای تثبیت زبان عربی و حمایت از آن و گسترش کاربرد آن تلاش می‌کند». و آنگونه که کانون ملی میراث تونس در طرح خود آورده است، از آنجا که استمرار هنرهای خط عربی به خودی خود از استمرار زبان عربی جدا نیست، این اعتراف قانونی ارزشمند در قانون اساسی، خود یکی از سازوکارهای حفظ این عنصر در سطح قانونی به شمار می‌رود.

از جمله راه‌های ارج نهادن به خط عربی و از جمله راه‌های حمایت از آن، الزامی ساختن تدریس قواعد هنرهای خط عربی در برنامه‌های آموزشی دولتی و همچنین در کانون‌های هنرهای زیبا و در تعدادی از گرایش‌های دانشگاهی مرتبط با تاریخ و هنرها و میراث باستانی و تمدن است.

ضمن اینکه تونس، شبکه‌ای از مؤسسات مانند کتابخانه ملی، آرشیو ملی و مرکز ملی هنرهای خط را در اختیار دارد که کارکرد آن، کمک به اعتلای شأن و جایگاه خط عربی است. این کشور همچنین به واسطه برخی انجمن‌ها و سازمان‌های دولتی که زیبایی خط عربی و غنا و قدرت آن در انسجام با تحولات روز را درک می‌کنند، برنامه‌های فرهنگی و تربیتی متعددی را نیز برگزار می‌کند.

https://ar.lemaghreb.tn/%D۸%AB%D۹%۸۲%D۸%A۷%D۹%۸۱%D۸%A۹-%D۹%۸۸-%D۹%۸۱%D۹%۸۶%D۹%۸۸%D۹%۸۶/item/۴۸۶۳۰-%D۸%A۸%D۸%B۹%D۸%AF-%D۹%۸۱%D۸%AE%D۸%A۷%D۸%B۱-%D۸%B۳%D۸%AC%D۹%۸۶%D۸%A۷%D۹%۸۶-%D۹%۸۸-%D۸%A۷%D۹%۸۴%D۹%۸۶%D۸%AE%D۹%۸A%D۹%۸۴-%D۹%۸۸%D۸%A۷%D۹%۸۴%D۸%B۴%D۸%B۱%D۹%۸۱%D۹%۸A%D۸%A۹-%D۹%۸۸%D۸%A۷%D۹%۸۴%D۹%۸۳%D۸%B۳%D۹%۸۳%D۸%B۳%D۹%۸A-%D۹%۸۷%D۹%۸۴-%D۸%B۳%D۸%AA%D۸%AD%D۸%AA%D۹%۸۱%D۹%۸۴-%D۸%AA%D۹%۸۸%D۹%۸۶%D۸%B۳-%D۸%A۸%D۸%AA%D۸%B۳%D۸%AC%D۹%۸A%D۹%۸۴-%D۸%A۷%D۹%۸۴%D۸%AE%D۸%B۷-%D۸%A۷%D۹%۸۴%D۸%B۹%D۸%B۱%D۸%A۸%D۹%۸A-%D۹%۸۴%D۸%AF%D۹%۸۹-%D۸%A۷%D۹%۸۴%D۹%۸A%D۹%۸۸%D۹%۸۶%D۸%B۳%D۹%۸۳%D۹%۸۸%D۸%۹F